منشور مديريت امام علي(ع)  قسمت اول

منشور مديريت امام علي(ع)

سيد محمد مقيمي

خلاصه كتاب:  منشور مدیریت, متن فرمان امام علی (ع) به مالک اشتر نخعی (فرماندار مصر) است که نگارنده به مقایسه مفاد آن با یافته‌های جدید علم مدیریت دست زده است .وی نخست به ویژگی‌های عام مدیرات (نظیر :پرهیزگاری, توانایی, شایستگی, حسن سابقه, امانت‌داری, سعه صدر) اشاره می‌کند, سپس برخی اصول مدیریتی چون :اصول توکل و اعتقاد به خدا و اصل سلسله مراتب را توضیح می‌دهد .مباحث اصلی کتاب عبارت است از طرح برخی دیدگاه‌های مدیریتی (همچون :نگرش سیستمی, روش معرفت‌پذیری اجتماعی, تئوری تقویت, مدیریت مشارکتی و (...با استناد به مفاد منشور علی (ع) .

خلاصه منشور مدیریت

مقدمه
به اعتراف اکثر نظریه پردازان در عرصه مدیریت ،اآنچه که امروز تحت عنوان مدیریت نوین در مغرب زمین مطرح است منشاء وخاستگاه آن مشرق زمین بوده است . اگر اهالی مشرق زمین و بویژه مسلمانان به مواریث غنی اسلامی خود نگاهی کاوشگرانه بیندازند می توانند اندیبشه ها و کاربردهای مدیریت را به وضوح دریابند .

در این نوشتار قصدآن نداریم که منکر اصول مدیریت غربی شده و آنرا زیر سئوال ببریم , بلکه مصرانه بر این اصل پافشاری می کنیم که رشد و توسعه و بالندگی هر ملتی در گرو مطالعات تطبیقی و استفاده از تجارب و نقاط قوت سایر ملل می باشد در عین حال بر این باوریم که تا زمانی که داشته های خو را نشناسیم قادر نخواهیم بود از ویژگیهای مدیریتی سایرین بهره گیری نما ییم بر این اساس در این مجموعه تلاش بر آن است تا یکی از منابع غنی اسلامی که در دسترس ماست موشکافانه مورد مداقه قرار گرفته و نکات مدیریتی آن استخراج گردد امام علی علیه السلام هنگامی که مالک اشتر را به عنوان فرماندار مصر انتخاب نمودند خطاب به ایشان فرمانی را صادر فرمودند که این میتواند بعنوان منشور مدیریت نصب العین مدیران در کشور اسلامی مان قرار گیرد در این فرمان بیاناتی نهفته شده است که (فروتر از کلام پروردگار و فراتر از سخن آفریدگانست)و حاوی مطالب تاریخی,فلسفی , اخلاقی , اجتماعی , مدیریتی و ... است . اما , ما در این مجال تنها به نکات مدیریتی این فرمان می پردازیم و آن را از ابعاد مدیریتی مورد بررسی قرار می دهیم. هر چند که درک و تحلیل فرمایشات امیر مومنان علیه السلام نیازمند معرفتی عمیق در زمینه معارف اسلامی می باشد , و نگارنده بر بضاعت ناچیز خود در این زمینه وقوف کامل دارد , در عین حال , حداکثر توانایی و تلاش خود را به کار بسته است تا آن را اینگونه تقدیم علاقمندان نماید .

ویژگی های عام مدیران

امام علی (ع)در فرمان خود به مالک اشتر ویژگی ها و خصوصیات یک مدیر مسلمان را بیان می فرمایند که در این جا به اختصار به مهم ترین ویژگی فردی مدیر اشاره می شود.

1-    متقی و پرهیزگار :

یک مدیر در درجه اول بایستی متقی  و پرهیزگار و خداترس باشد .اعتقاد به خدا محور تمامی کارهاست. بدون این اصل هر تلاشی بیهوده خواهد بود و نادیده گرفتن آن منجر به گمراهی فرد می شود. بر همین اساس است که امام علی (ع) فرمان  خود را با نام خدا و ستایش او آغاز می کند و مالک را به پرهیزگاری در پیشگاه خداوند و برگزیدن طاعت او فرمان می دهد:

«امره بتقوی الله و ایثار طاعته»

اورا به پرهیزگاری در پیشگاه خدا و برگزیدن طاعت او فرمان می دهد.

2-    شایستگی و توانایی :

همانگونه که امام اعتقاد به خدا را محور امور قرار داده است ,از تخصص کارگزاران نیزغافل نبوده است. در این فرمان خطاب به مالک می فرمایند:

« واجعل لراس کل امر من امورک راسا منهم لا یقهره کبیرها و لا یتشتت علیه کثیرها »

«بر سر هر دایره یکی از آنگونه دبیران را بگذار که توان اداره آن را داشته باشد و گستردگی کار بر او فشار نیاورد و کار نافرجام نماند.»

تخصص و تعهد دو بالی هستند که هر دو برای موفیقت در امور ضروری هستند و نادیده گرفتن یکی منجر بهضایع شدن امور می شود , مدیر بایستی از نظر توانایی علمی قادر به اداره امور باشد و از سوی دیگر از نظر جسمی نیز بایستی توانا باشد تا حجم کار بر او فشار نیاورد.

3-    مسلط بر هوای نفس:

«فاملک هواک و شح بنفسک عما لا یحل لک»

«بر هوسناکیها چیره باش و دریغ دار که نفس خویش به چیزی که حلال نیست بیالایی»

افراد بایستی بدانند که همواره در معرض آزمایش قرار دارند و انحراف آنها از مسیر اصلی ، هلاکت ابدی را پی خواهد داشت و هم از این روست که مولای متقیان (ع) مالک را در مراقبت از نفس موکداً سفارش می کند.

4-    حسن سابقه:

داشتن سابقه نیکویکی دیگر  از ویژگیهای مدیر است, برای بکارگماری و استخدام یک مدیر , ابتدا ضروری است که سوابق وی مورد بررسی و مداقه قرار گیرد . پست مدیریت از حساسیت بالایی برخوردار است و افرادی باید متصدی آن گردند که سوایق درخشانی داشته باشد.امام علی(ع) این ویژیگی مدیر را اینگونه تشریح می فرمایند:

«ولکن اختبرهم بماولوا للصالحین قبلک فاعمد لاحسنهم کان فی العامه اثرا»

«اما ایشان را با توجه به پیشینه و همکاریشان با والیان نیک کردار که پیش از تو بر سر کار بوده اند برگزین. پس در این کار به کسی روی آور که در توده مردم اثری نیکوتر داشته باشد.»

5-    امانتدار :

یک مدیر در حکومت اسلامی به شغل خویش بسان یک امانت الهی مینگرد و آن را میراث خود نمی داند .امام علی (ع) در این زمینه می فرمایند :

«فاعمد لاحسنهم کان فی العامه اثرا و اعرفهم بالامانه وجها فان ذلک دلیل علی نصیحتک لله و لمن ولیت امره»

«پس در این کار به کسی روی آور که در توده مردم اثری نیکو تر داشته و در امانت بیش از همه زبانزد مردمان باشد همانا که اگر چنین کنی دلیل فرمانبرداری از خداست و به آن کس که به امرخدای تو را به این کار گمارده خیر خواهی»

6-    مهربان با زیردستان:

مدیر بایستی با زیر دستان خود به گونه ای رفتار کند که پدر با فرزندان خود می کند.امام می فرمایند:

«و اشعر قلبک الرحمه للرعیه و المحبه  لهم و للطف بهم»

«دل سراپرده محبت توده مردم کن بر آنان مهرورز و با آنان نرم باش»

7-    میانه رو و معتدل :

اسلام دین تعادل , توازن و منطق است و افراط و تفریط دو سر یک طیف هستند که هر دو مورد نکوهش قرار می گیرند .امام (ع) مدیران را در اجرای قوانین به اعتدال و میانه روی دعوت می کند.

«ولیکن احب الامور الیک اوسطها فی الحق و اعمها فی العدل و اجمعهالرضاالرعیه»

«اما باید میانه روی در حق را وگسترش عدالت را و عمل به انچه را که مایه دلخوشی توده مردم است بیش از هر چیزی دوست بداری »

8-    سعه صدر :

منصب مدیریت بگونه ای است که متصدی آن بایستی دارای صبر و حوصله فراوان باشد . سازمانها در محیطی بحران زا و مسائله آفرین قرار دارند و هر لحظه ممکن است مورد تهدید قرار گیرند که در این شرایط وظیفه مدیر است که با دقت و حوصله ضمن شناسایی وضع موجود از فرصت های پیش آمده حداکثر استفاده را بعمل آورد.
«في نفسك ممن لا تضيق به الامور و لا تمحكه الخصوم»

«از همه برتر كسي را برگزين كه داراي وسعت صدر باشد و تنگ حوصله نباشد و مخاصمه طرفين دعوي او را به لجاجت نياندازد.»

9-    وفاي به عهد :

خداوند عهد و پیمان را به رحمت خود, وسیله امنیت بندگان خویش و حریم و سایه امن قرار داده تا بندگان او در آن حریم از زیان در آرامش و ایمنی باشند و همه در رفاه و جوار الهی بیاسایند. پس به آنچه گفته می شود باید عمل شود و بر عهد و پیمانی که بسته می شود , پیمان شکنی روا نیست.

« فلا ادغال و لا مدالسه و لا خداع فيه و لا تعقد عقلا تجوز و فيه العلل و لا تعولن علي لحن قول بعد التاكيد و التوثقه»
«پس نبايد كه در عهد و پيمان روي به تباهي و نيرنگ داشته باشد . پيماني مبند كه مقصود را به روشني بيان نكند و رنگ و زيور نيرنگ داشته باشد . وقتي پيمان استوار موكد كردي به حيله و توجيه روي نياور»

امام (ع) در بخشی دیگری از نامه خود به مالک اشتر می فرمایند:

« و ان عقدت بينك و بين عدوك عقده اوالبسته منك ذمه فحط عهدك بالوفا و ارع ذمتك بالامانه »

«اگر با دشمن پيمان بستي و به پيمان او رازنهار دادي به آن وفا كن و پيمان نگهدار.»

حاصل پیمان شکنی وبال است و هیچیک از فرضیه های خداوند پاک همچون وفای  به عهد نیست که مردم همه با داشتن اندیشه های گوناگون و اختلاف عقیده, در بزرگداشتن آن بایستی یکدل باشند. به وعده ای که مدیر می دهد بایستی وفادار باشد (الوعده وفا) چرا که اگر مدیر به کارکنان و یا مشتریان سازمان وعده ای بدهد و به وعده خود وفا نکند , در افراد نسبت به خود ایجاد بدبيني نموده و نگرش افراد به شخصيت مدير نگرشي منفي و نفرت انگيز خواهد شد پس بنابراین مدیران قبل از اینکه وعده ای به دیگران بدهند, ابتداء بایستی این ارزیابی را به عمل آورند که آیا توانایی برآوردن آن را دارند یا خیر ؟

10-    احتياط و دورانديشي :

مديران قبل از هر گونه اقدامی با ید تمامی جوانب امررابررسی نموده و از ظاهرنگری بپرهیزند، چراکه در جهان پیچیده امروزی عدم تجزیه و تحلیل دقیق مسائل ما ر ا در تصمیم گیری ها به بیرا هه خواهد کشاند. مدیران بایستی به سلاح دور اندیشی و بصیر ت مجهز باشند تا در این جهان پر تلاطم به سر منزل مقصد برسند . امام علی (ع) در این زمینه اینگونه هشدار می دهند:

«اما به هوش باش که از دشمن پس از آشتی بر حذر باشی,چه بسا که دشمن به فریب و مکر به تو نزدیک شود تا تو را غافلگیر کند.حالیا شیوه احتیاط و دوراندیشی از دست مگذار و به دشمن گمان نیکو مبر»

11-    پرهیز از خودپسندی :

بعضی از افراد دوست دارند که اطرافیان دائما آنان را مورد تمجید و ستایش قرار داده و کار خود را از روی افتخار بیش از واقع وانمود سازند امام (ع) خطاب به اینگونه افراد چنین می فرمایند:

«از خودپسندی و شگفتی در خویش بپرهیز و همچنین درباره صفتی از اوصاف خودکه خوشایند توست پرهیز کن . و بپرهیز از اینکه دلبسته آن باشی که ستایش تو از اندازه بگذرند که همانا بهترین فرصت شیطان  در این احوال است تا نیکوکاری نیکوکاران را بر باد دهد.»

همچنین در بخشی دیگر امام می فرمایند که از منت نهادن بر توده مردم به احسانی که با آنها می کنی بپرهیز  که منت نهادن احسان را تباه می سازد.

اصل توکل و اعتقاد به خدا

توکل در لغت به معنای جمع کردن عزم بر فعل با اطمینان قلبی به خدای تعالی و افکندن تن در عبودیت و تعلق قلب به ربوبیت است . توکل منزلی است از منازل دین و جایگاه و مقامی است از مقامات اهل یقین و از بالاترین درجات دوستان و مقربان الهی است  توکل به خودی خود امری پیچیده است به جهت علم , سپس مشکل است از جهت عمل . در یک تعریف کلی , توکل عبارتست از اینکه انسان زمام امرو خود را به دست غیر خود دهد و تسلیم او شود که هر چند او صلاح دید و کرد , همان را صلاح خود بداند و این خود از اخص آثار عبودیت است.

امام علی (ع)  نامه خود را با اظهار بندگی و عبودیت حق تعالی آغاز می کند و مالک را به پرهیزگاری در پیشگاه خداوند و برگزیدن طاعت او و پیروی از فرائض و سنتها که در قرآن به آن امر فرموده است , فرمان می دهد. امام علی (ع) دربخشی دیگر می فرمایند:

« واردد الی الله و رسوله ما یضلعک من الخطوب ویشتبه علیک من الامور»

« در هر کاری که گشودن آن تو را دشوار نماید و از آن فرومانی و یا ندانی چه کنی، از خدای و رسول گشودن آن را مدد خواه»

امام (ع) در ادامه می فرمایند : بازگردانیدن کار به خدای یعنی عمل کردن به محکمات کتاب او , یعنی به نص صریح قرآن مجید و بازگرداندن کار به رسول (ص) یعنی عمل به سنت وی که مورد انفاق باشدو به هر امری که به آن بزرگوار نسبت داده اند و مایه اختلاف شده است .

در اغلب اوقات تصمیم گیرنده در راه اخذ تصمیم به مدد و کمک و نقطه اتکایی نیاز دارد تا بدون بیم و هراس کار انتخاب را انجام دهد و توکل این نقطه اتکاء و قوت قلب را برای وی فراهم می آورد. خداوند در قرآن کریم می فرمایند: بر خدا توکل کن که خدا (برای تکیه کردن هر کس) اعتماد کافی است .

اصل سلسله مراتب

ماکس وبر(Max weber) معتقد است که سلسه مراتب اختیار عبارتست از : ادارات و پستها بصورت سلسه مراتب سازماندهی شده اند, هر پست یا اداره پایین تر بوسیله پست یا اداره بالاتر سرپرستی و کنترل می شود.
هنری فایول ((Henri fayelنیز اختیار را اینگونه تعریف می کند : مدیران بایستی برای دستور دادن توانا باشند و اختیاراین حق را به آنها می دهد و علاوه بر آن اختیار بهمراه خود مسئولیت پذیری را می آورد هر جا که اختیار به کار گرفته شده است مسئولیت نیز پدید آمده است.

سلسله مراتب فرماندهی , خطوط پاسخگویی در سازمان را مشخص می سازد و مشخص می کند که جه کسی در مقابل چه کسی پاسخگوست.

سلسله مراتب در سازمانها به منظور نیل به دو هدف اساسی بوجود می آیند:

1-    مشخص می کند که کدام پست ها مسدول کدامیک از حوزه های عملیاتی هستند .

2-    اختیارات پست های مختلف در ارتباط با یکدیگر را مشخص می کند.

امام علی (ع) اصل سلسه مراتب را اینگونه تشریح می فرمایند:

« فانک فوقهم و الی الامر علیک فوقک و لله فوق من ولاک»

« تو زبر دست و سرپرست آنانی , و آن کس که تورا بر آنان فرمانروایی داد زبر دست توست و خدای جهان زبردست تر از اوست»

در دیدگاه امام علی (ع) حاکمیت مطلق از آن خداوند است و طبیعت درید قدرت لایزال او قرار دارد. و حاکم اسلامی از جانب او ماموریت دارد تا احکام ودستورات او را پیاده نماید. از آنجا که حاکم اسلامی, قارد نیست وظایف محوله را به تنهایی به اجرا در آورد , از اینرو افرادی را بعنوان کارگزار و نماینده انتخاب می نماید و بخشی از وظایف را جهت اجراء به آنها تفویض می نماید.

امام (ع) در نامه خود به مالک متذکر می شوند که خدای جهان ترا به تدبیر مصالح مردم گماشت و بدین گونه در معرض آزمایش در آورد. امام (ع) در نامه خود می فرمایند. با تجاوز به حریم معاصی , با خدای در میاویز که تاب قهر او را نداری و از بخشایش و مهر او بی نیاز نیستی .

حاکمیت خداوند

نگاره سلسله مراتب

در این سلسله مراتب اجرای فرامین الهی لازم الاجراست و حاکم اسلامی, کارگزاران و توده مردم هریک به نوعی در مقابل حق تعالی پاسخگو بوده و در قبال کاری که انجام می دهند مسئولند.

امام (ع) در بخش دیگری از پیام خود به مالک می فرماید:

«اگر منزلت و جاه فرمانروایی , در دلت سرکشی و خودبینی پدیدآور د , آنگاه به عظمت قدرت خداوند بنگر که برتر از توست و به قدرت او در آنچه به آن توانا نیستی نظاره کن که این کار سزکشی تو را بشکند.»

نگرش سیستمی (System Approach)

یک سیستم بسادگی می تواند بعنوان یک مجموعه ای از عناصر بهم مرتبط برای رسیدن به یک هدف مشترک تعریف شود. 

استیفن رابینز(Stephen Robbins): یک سیستم مجموعه ای از قسمتهای مرتبط و وابسته به هم می باشد که در حالتی مرتب شده که یک کل واحد را ایجاد می کند . ویژگی منحصر به فرد دیدگاه سیستمی, تعامل درونی اجزا با یکدیگر در درون سیستم است.

یک سیستم از خرده سیستم های مختلف تشکیل شده است و یک خرده سیستم قسمتی از یک سیستم بزرگتر است و هر سیستمی نیز قسمتی از یک سیستم بزرگتر (ابر سیستم) است. سازمان خود یک سیستم است که از خرده سیستم های مختلفی همچون بخشها, واحدها, وظایف, ادارات و... تشکیل شده است . بطور کلی می توان گفت : سیستم عبارت است از مجموعه ای از اجرا بهم پیوسته که این اجزا با یکدیگر تعامل دارند و برای رسیدن به یک هدف مشترک تلاش   می کنند. امام علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر سیستم اجتماعی تحت حکومت مالک را این چنین ترسیم می فرمایند:

« بدان که توده مردم  به دسته ها تقفسیم شده اند و کار هیچ دسته جز به دسته دیگر راست نیاید و هیچ دسته از گروه دیگر بی نیاز نیست . گروهی از آنان سپاهیان خدایند و پاره ای دبیران رازدار, برخی دادرسان که باید عدالت را بر پای دارند و جمعی کارگزاران که باید به انصاف و مدارا به کار مردمان برسند برخی دیگر از اهل ذمه و از مردم مسلمان که جده و خراجگذارند و جماعتی سوداگران و پیشه وارنند و جمعی فروماندگانی از نیازمندان و درویشان و خدای نصیب هر یک را مقرر فرموده است.»

امام علی (ع) جامعه را بعنوان یک سیستم قلمداد نموده که متشکل از قسمتهای مختلف است. هر کدام از این دسته ها و قسمتها نیازمندیهایی دارند که برای تامین نیاز خود, بایستی با سایر دسته ها تعامل داشته باشند.

هریک از اجزاء دارای وظایفی هستند که کارکردهای هر کدام را به تفکیک بیان می کنیم.

اجزای سیستم اجتماعی در حکومت اسلامی عبارتند از:

1-    سپاهیان

سپاهان به اذن خدای دژهای توده مردمند و زینت فرمانروایان و عزت دین و وسیله امنیت.

2-    خراجگذاران(مالیات دهندگان):

خرج گذاران از اجزاء مختلفی تشکیل گردیده است, که عبارتنداز : اهل ذمه, مردم مسلمان , سوداگران و پیشه وران .امام (ع) کارکرد این خرده سیستم را این چنین بیان می فرمایند:

« کار سپاهیان ارست نباید مگر به خراجی که خدای از مال توده های مردم بیرون می کشد و سپاهیان در جهاد با دشمن توده ها به آن تکیه می زنند و همه نیازهای خود با آن بر آورند»

3-    داوران و قضات

«سپس این دسته (خرجگذاران) نظام نمی گیرند جز به صن ف سوم که داوران هستند که در عقود و معاملات داوری و قضاوت می کنند.»

«و یجمعون من المنافع»

«کارگزارانکه سودها را فراهم می آورند.»

4-    دبیران

«و دبیرانی که در کارهای کلی و جزیی مایه آسایش مردمانند.»

5-    بازرگانان وپیشه وران

« وکار هیچ از آن دسته ها قوام نمی یابد مگر سوداگران و پیشه وران که به سودای سودگرد هم می آیند و بازار دادو ستد می آرایند و به دادوستد می پردازند و جزآنان هیچکس به این کار توانا نیست»

6-    درویشان و فروماندگان

«سپس طبقه فرودست که ارباب نیاز و مسکنتند و شایسته یاری و مساعدت »

همانطور که ملاحظه می گردد امام علی (ع) وظایف و کارکردهای هر یک از این خرده سیستم های اجتماعی را بیان  می فرمایند, و میزان ارتباط و تعامل هر یک را با هم متذکر می گردند.

روش معرفت پذیری اجتماعی (Social Learning)

نظریه یادگیری اجتماعی , معرفت پذیری را ناشی از الگو قرار دادن رفتارهای دیگران می داند. معرفت پذیران با استفاده از مشاهدات برای جمع آوری اطلاعات , رفتار دیگران را تقلید می کنند.آلبرت باندورا,بر این باور است که :معرفت پذیر ابتدا به مشاهده دیگران می پردازد و تصویری ذهنی از رفتار و نتایج آنها بدست مس آورد , آنگاه نظاره گر رفتاری را آزمایش می کند, اگر نتایج مثبتی ببار آورد آن رفتار را تکرار ولی اگر نتایج منفی حاصل شود, تکرار نخواهد شد.

امام علی (ع) ردر بخش پایانی نامه خود به مالک اشتر , الگو گیری از پیامبر , امام و فرمانروایان دادگر را به مالک توصیه می کند:

« و تورا باید از دادگری فرمانروایان و از سنت های نیکو که پیش از فرمانروایی تو روی داده است و یا خبری که از پیامبر(ص)ما نقل کرده اند و یا فریضیه ای از کتاب خدای را که بر پاداشته اند , یادکنی و آنجه از آن امور دانی که ما بکار بسته ایم از آن پیروی کن.»

در سفارش امام علی (ع) الگوگیری از پیامبر اسلام (ص), فرائض قرآن , اطاعت و پیروی از آنچه که امام (ع) به کار بسته است و سنت های نیکویی که فرمانرویانبنا نهاده اند , توصیه گردیده است.

پژوهشگران برنامه ریزی ارتباطات با خود و دیگران بر این باورند که اگر کسی در این جهان فضیلتی را کسب کرده که مطلوب دیگری است , او نیز می تواند همان فضیلت را بدست آورد . در صورتی که مایل به پرداخت هزینه زمان و تلاش لازم باشد.

آنتونی رابینز (Anthony Robbins)در کتاب خود«قدرت نامتناهی» الگو سازی را گذرگاه فضیلت           می داند.

کسانی که جهان را به پیش می برند و تکان می دهند , اغلب در الگو گیری حرفه ای هستند.

ارسطو جمله مشهوری دارد که: کسی که هرگز یاد نگرفته اطاعت و پیروی کند, نمی تواند یک فرمانده خوب باشد.
در حقیقت مهمترین شان پیامبر گرامی اسلام (ص) و اماان معصوم (ع) برای بشریت الگو بودن آنهاست.
امام علی (ع) در همین ارتباط , مالک اشتر را اینگونه فرمان می دهد:

و بکوش تا از آنچه در این منشور به تو سفارش کردم و اجرای آن را از تو خواستم و با این عهد حجت خود را بر تو استوار ساختم تبعیت کنی تا اگر هوسناکی بر دل تو دست یافت بهانه نداشته باشی »
در حقیقت امام (ع) منشور مدیریت خود را به تمامی مدیران سفارش می کند واز آنها می خواهد که آن را در مدیریت خود سرلوحه و الگو, قرار دهند. امام علی(ع) که بعنوان یک اسوه و الگو برای هر مسلمان است, درباره الگوگیری خود از پیامبر (ص) چنین می فرمایند:

من او را پیروی می کردم آن سان که بچه شتر , مادر خود ار پیروی می کند و هر روز از اخلاق خود پرچم و نشانه ای بر می افراشت و به من فرمان می داد که از او پیروی کنم.

مدیریت زمان (Time Managament)

اساس مدیریت زمان استفاده موثر از زمان است . این نیازمند آن است که شما اهدافی که میخواهید به آن برسید را بشناسید و همچنین فعالیتهایی را که منجر به رسیدن به این اهداف می شود را تعیین نموده و فوریت هر فعالیت را نیز مشخص نمایید.فرایند مدیریت زمان یک فرایند پنج مرحله ای می باشد که مراحل آن به شرح ذیل         می باشد :

1-    لیست کردن اهداف

2-    درجه بندی اهداف مطابق اهمیت انها

3-    فهرست نمودن فعالیتهای ضروری برای رسیدن به هریک از اهداف

4-    برای هر هدف , مشخص کنید که کدامیک از فعالیتهای مورد نیاز برای رسیدن بهآن هدف دارای اولویت بیشتر است.

5-    برنامه ریزی فعالیتهای مطابق اولویت های تعیین شده

امام علی (ع) مدیریت زمان را برای هر فرد اینگونه ترسیم می فرمایند:

« کار هر روز را در همان روز به انجام برسان که هر روز را کاری است . بهترین وقت هر روز و بزرگترین بخش آن را مخصوص آن کن به خدای پردازی , هر چند که اگر در چنان  اوقات نیت پاک کنی و توده مردم از آن نیت پاک در آرامش و آسایش باشند , همه آن اوقات در راه خدای به کاررفته است»

از منظر امام (ع) هر گاه کاری در جهت رضای حق تعالی انجام شود نوعی عبادت است . هر چند که یک فرد باید وقتی را برای نیایش و فرایض دینی اختصاص دهد و به راز و نیاز با خداوند بپردازد . ولی هر گاه که فرد با نیت پاک قصد خدمت به مخلوقات خداوند را داشته باشد، قطعا برای او عبادت ،‌به حساب خواهد آمد و رضایت خلق را در پی خواهد داشت.

یکی از اصولی که در مدیریت مطرح است, اصل 90-10 است . بر طیق این اصل بیشتر مدیران 90 درصد نتایج خود را تنها در 10 درصد زمان اختصاصی خود بوجود  می آورند. کسانی که از زمانشان خوب استفاده می کنند, مطمئن هستند که در این 10 درصد حیاتی بالاترین اولویت ها را به کار گیرند.

هر فردی بخوبی می داند که در چه زمانی از شبانه روز ،‌دارای کارآیی بیشتری است. باید بر همین اساس اولویت های کاری خود را در این زمان کارا، عملی سازد. از دید امام علی (ع) اولویت در انجام فرائض دینی است.امام همچنین توصبیه می کند که کار هر روز در همان روز انجام شود و اولویت را به کارهای جاری می دهند. وارسی حال نیازمندان و دادخواهان از دیگر اولویت هایی است که امام (ع) بر آن تاکید دارد.

یک شیوه برای مدیریت زمان لیست برداری از کارها جاری می باشد.

در این لیست در سه طبقه مختلف کارها دسته بندی می گردد.

1-    فعالیتهای حیاتی که حتما بایستی انجام شود.

2-    فعالیتهای مهمی که باید انجام شود.

3-    کارهای جزئی که جنبه فوریت ندارند و می توان آنها را به تعویق انداخت.

و با ید بر حسب اولویت ها , آنها را انجام دهیم.

اصل تعهد به مشتری و ارباب رجوع(PRINCIPLE OF COMMITMENT TO THE CUSTOMER)

اولین و احتمالا مهمترین تعهد مدیریت بر رئی مشتری (ارباب رجوع) تمرکز دارد. مدیران لایق همواره می کوشند تا خدمات مفیدی برای ارباب رجوع خود فراهم نمایند. مشتری و ارباب رجوع کسی است که این حق را دارد که از کار مدیران واحد صاحب منفعت گردد. برای بعضی دیگر از مدیران ،‌کارشان مستقیما بر روی مشتریان خارجی اثر دارد و برای بعضی دیگر از مدیران اساسا مشتری ممکن است درون سازمان باشد.

دو شیوه عمده که مدیر لایق می تواند تعهد خود را به مشتری نشان دهد عبارتند از : خدمت به مشتری و بر ای مشتری اهمیت قائل شدن.

مدیر لایق و ممتاز در خدمت به مشتری اقدامات چندی را به منصه ظهور می رساند:

1-    مشتریان سازمان خود را مورد شناسایی قرار می دهد.

2-    جلساتی را جهت شناسایی نیازهاو خواسته های مشتریان ترتیب می دهد.

3-    افرادی که از تولیدات و خدمات سازمان استفاده می کنند را مورد تشویق و ترغیب قرارا داده و به نظرات آنان گوش فرا می دهد.

4-    برای حل مسائل و مشکلات مشتریان به موقع اقدام می کند.

همچنین مدیربرجسته و ممتاز با انجام فعالیتهای ذیل برای مشتریان اهمیت قائل می شود.

1)    اولویت بالایی برای استفاده کنندگان از خدمات و تولیدات شرکت اختصاص می دهد.

2)    اهمیت افرادی که از خدمات و تولیدات سازمان بهره می برند را بروشنی تشریح می کند.

3)    اجازه ارائه نظرات مخرب درباره مشتریان سازمان را به هیچ کس نمی دهد.

4)    به رضایت بلند مدت مشتری اهمیت بیشتری نسبت به رضایت کوتاه مدت او قائل است .

امام علی (ع) در فرمان مبارک خود به مالک اشتر مکرراً رعایت حقوق مردم و احترام و خدمت به آنها را توصیه می فرمایند. در دیدگاه امام علی (ع) رهبران و مدیران جامعه, امیران مردم نیستند, بلکه خدمتگزارانی هستند که بایستی به مسائل و مشکلات آنها رسیدگی کنند.

امام (ع) در قسمتی می فرمایند

«ثم تفقد من امورهم ما یتفقد الولدان من ولدهما»

« آنگاه به کار آنان چنان به نوازش رسیدگی کن که پدر و مادر در کار فرزندان خود می کنند.»

در جایی دیگر امام (ع) ظلم به مردم را از بزرگترین گناهان شمرده و آن را معادل  ستم بر خدا می دانند و خداوند را دشمن اینگونه افراد قلمداد می کنند.

« و من ظلم عبادالله کان الله خصمه دون عباده»

« هرکس با بندگان خدا بیداد کند , خدا بجای بندگان خود با او دشمنی می کند.»

امام علی (ع) یکی دیگر از وظایف مدیران را این می داند که به هیچ کس نباید اجازه بدهد درباره مردم  به عیب جویی بپردازد و اهمیت آنها را نادیده بگیرد.

« ولیکن ابعد رعیتک منک و اشناهم عندک اطلبهم لمعائب الناس»

« از توده مردم , آن که بیش از همه در پی عیب جویی مردم است ,باید که بیش از همه از تو دور باشد و در دلت منفور»

حفظ هنجار ها و فرهنگ سازمانی (OrganizationlCulture)

فرهنگ سازمانی عبارتست از مجموعه ای ارزش ها (Valuse) , عقاید و باورها(Beliefs)و سمبل ها (Symbols) که به هدایت رفتار افراد در سازمان کمک می کند.

مدیران سازمانها وظیفه دارند هنجارها, آداب و رسوم , ارزشها و سنت هایی که در سازمانبه اهداف سازمان یاری می رسانند را حفظ نموده و در جهت گسترش آن در سازمانهای خود تلاش نمایند.

امام علی (ع) در مورد شکستن هنجارها , سنن که توسط گذشتگان بنا نهاده شده و مطلوب جامعه هستند , هشدار می دهد:

« آداب و سنن شایسته را که سران این امت بر آن بوده اند و توده مردم بدان خو گرفته اند مشکن نباید سنتی بنیانگذاری که به پاره ای از سنت های زیبنده گذشتگان آسیب می رساند, که پاداش او راست که نیکو نهاده , و وبال توراست که آن سنت شکستی»

قانونمداری و ضابطه گرایی بجای رابطه گرایی

یکی از اصول اولیه در بوروکراسی وبر, انتخاب  اعضاء در سازمان مبتنی بر شرایط احراز است و معیار انتخاب بر این اساس  نیست  که مدیر چه کسی را می شناسد و هر که را می شناسد به عضویت بپذیرد. بلکه الزمات یک شغل است که تعیین می کند چه کسی باید استخدام گردد و در چه پستی به کار گمارده شود. معیار ارتقاء در سیستم  بوروکراسی وبر عملکرد است.

امام (ع) در  ارتباط با پرهیز از رابطه گرایی به مالک اشتر می فرمایند.

« به هیچ یک از اطرافیان و خاصان و نزدیکان خود , زمینی را به رسم تیول وامگذار و نباید که کسی از تو پاره زمینی طمع کند تا به همسایگان در سهم آب با در عملی که بین او و همسایگان مشترک است, آنان را به بیگاری  گیرد و به آنان زیان رساند و بار خویش بردوش دیگران گذارد و سودگوارا از آنان باشد و سرزنش و گناه آن کار در این جهان و آن جهان گریبانگیر تو گردد.»

اصل برابر انصاف (Principle Of Equity&airness)

بعد از اینکه نیازهای افراد تحریک می گردد،‌ فرآیند انگیزش و افراد عملی را انتخاب می کنند که برای ارضاء این نیاز ها قادر باشد،‌افراد برابری یا انصاف حاصل از نتایج بدست آمده خود را مورد ارزیابی قرار می دهند.

ارزیابی افراد از انصافی که درباره آنها رعایت گردیده , تحت عنوان تئوری انصاف (Equity theory)و برابری مطرح شده است.

تئوری برابری و انصاف بوسیله جی استیسی آدامز(J.Stacy Adams)  ایجاد گردیده است.

آدامز عقیده دارد که یک فرد, نسبت داده ها و ستاده های خود را با نسبت داده به ستاده افراد دیگر , مورد مقایسه قرار می دهد.

آدامز از فرمول زیر جهت بیان ایده خود استفاده می کند.

دیگران out comes) )  ستاده های =       فرد  (Out comes) ستاده های    

     
داده های (inputs) افراد قابل مقایسه      داده های (inputs) فرد

اگر فرد در این فرمول تعادلی را مشاهده نکند، ممکن است کارآیی او کاهش یافته و نارضایتی وی بدنبال داشته باشد.
امام علی (ع) در فرمان مبارک خود مکرراً به رعایت انصاف و عدالت سفارش می فرمایند ایشان در بخشی از پیام خود چنین می فرمایند:

« بر پای داشتن عدل و داد  در بلاد و مهر توده مردم بالاترین مایه روشنایی چشم فرمانگداران است.»

امام (ع) در قسمتی دیگر می فرمایند:

« نیز هنر هر کس را به کاری بزرگ آزمایش شده است  بشناس و بستای و کوشش و فداکاری  کسی را به دیگران نسبت مده»

امام (ع) در بخش دیگری از فرمان خود، کارگزاران را به میانه روی در حق و گسترش عدالت و عمل به آنچه که بیشتر مایه دلخوشی مردم است دعوت می نمایند و در ادامه می فرمایند:

« در مورد حق خدای و حقوق مردم و شخص خویش و خاندانت و کسانی که به آنان مهر می ورزی انصاف  را رعایت کند، که اگر چنین نکنی ،‌بیداد کرده باشی »

همانگونه که می دانیم انصاف و عدالت خواهی از جمله بارزترین ویژگی های حضرت بود که زبانزد عام و خاص است.

انتشار : آموزگارملک آبادکوهرنگ