با تأسیس ساواک تیمور بختیار رفته رفته به مرد شماره ی دو ایران تبدیل شد

مصاحبه اختصاصی مرکز اسناد انقلاب اسلامی با جواد عربانی نویسنده کتاب "پدر ساواک"

با تأسیس ساواک تیمور بختیار رفته رفته به مرد شماره ی دو ایران تبدیل شد. 

وی كه مردی قوی، خشن و شخصیتی مناسب برای سیاست پلیسی بود ارتباط خود را با دربار عمیق نمود و رفته رفته سعی در به‌دست آوردن قدرت از دست رفته‌ی ایل بختیاری كرد. در واقع ذهن او بر دو هدف سیاسی متمركز بود اول سعی باطنی برای از میان برداشتن هرگونه فعالیت سوسیالیستی در ایران، دوم برقراری پایه‌های قدرت برای رسیدن به تارك هرم قدرت سیاسی در كشور.

مقدمه

سرلشگر تیمور بختیار، چنان‌كه از نامش پیداست منتسب است به ایل بختیاری و با ورود ثریا اسفندیاری به‌عنوان ملكه به دربار محمدرضا پهلوی، با دربار همراه شد و چنان رشد نمود كه مأموریت تشكیل و ریاست بر سازمان اطلاعات و امنیت كشور (ساواك) به وی واگذار شد.

وی با رسیدن به این مقام به كسب ثروت و قدرت پرداخت ودر این مقام خشونت های زیادی به خرج داد كه از اینرو  به جلاد تهران نیز شهرت یافت .با قدرت یافتن روز افزون وی شاه ایران از وی احساس خطر كرد و دستور عزل وی را از ریاست سازمان دادو...

مطالب فوق برشی از كتاب پدر ساواك نوشته آقای جواد عربانی می باشد.اثر مذكورروایتی است از آغاز تا فرجام تیمور بختیار،كه توسط مركز اسناد انقلاب اسلامی به زیور طبع آراسته شده است.با تشكر از زحمات مولف بدین منظور با ایشان مصاحبه ای در ارتباط با كتاب پدر ساواك(نگاهی به زندگانی سیاسی ـ اجتماعی سرلشگر تیمور بختیار)صورت گرفت كه تقدیم خوانندگان می شود.

جناب آقای عربانی هدف شما از تالیف كتاب پدر ساواك چه بود؟

 بنام خدا .تاكنون كتاب های متعددی در ارتباط با زندگانی سیاسی واجتماعی تیمور بختیار به رشته تحریر در آمده اما تمامی این كتابها ،كتابهای حجیمی هستند.به عنوان مثال كتابی كه تحت عنوان سپهبد تیمور بختیار به روایت اسناد ساواك توسط موسسه بر رسی اسناد تاریخی به چاپ رسیده است 3جلد می باشد.هم چنین كتابهای گوناگونی از این دست چاپ شده است.با توجه به اینكه یكی از دغدغه های مركز اسناد انقلاب اسلامی تالیف كتابهایی در مورد تاریخ انقلاب اسلامی به زبان ساده برای نوجوانان و جوانان است بر آن شدیم كه در حدود 180 صفحه با رویكرد علمی وبا تكیه بر اسناد موجود به تالیف این كتاب بپردازیم.

كتاب شامل چند فصل می باشد .لطفا كتاب را معرفی نمایید؟

كتاب شامل 5 فصل می باشد.فصل اول از تولد تا فرمانداری نظامی را در بر می گیرد.فصل دوم به تاسیس ساواك توسط آمریكائیها ومنصوب نمودن تیمور بختیار به عنوان اولین رئیس ساواك واقدامات وی می پردازد. در فصل سوم با عنوان حركت روی تیغ به تبعید بختیار به اروپا پرداخته ام . فصل چهارم به دستگیری بختیار در بیروت وهم چنین رفتن وی به عراق واقدامات بختیار بر علیه رژیم پهلوی در عراق پرداخته می شود.در نهایت در فصل پنجم كتاب به ترور  وی پرداخته ام.همچنین كتاب دارای اسناد و تصاویری نیز می باشد.

در ارتباط با پیشینه خانوادگی ،زندگی خصوصی وتحصیلات تیمور بختیار توضیح دهید؟

تیمور بختیار در سال 1293 ش در روستای دزك از توابع (شهركرد) استان چهارمحال بختیاری در قلعه‌ی دزك، كه محل زندگی خاندان بختیاری می‌باشد، متولد شد. پدر وی فتحعلی‌خان معروف به سردار معظم بختیاری فرزند لطفعلی‌خان امیر مفخم، در ادوار هشتم، نهم و دهم مجلس شورای ملی نماینده‌ی ایل بختیاری در مجلس شورای ملی بود و مادرش نیز بی‌بی‌كوكب بختیار فرزند نصیرخان بختیار یكی از خوانین ایل بختیاری به‌شمار می‌آمد.تیمور بختیار تا حدود 10 سالگی در قلعه‌ی دزك به رسم خانوادگی زیر نظر دایه و یكی از ملاهای محلی به نام «مرحوم آخوند ملاعلی‌نقی بهروزی شریعتی» به تحصیل دروس اولیه مشغول بود و سپس تحصیلات كلاسیك خود را تا سیكل در اصفهان گذراند.

اما به دلیل سوءظن رضاشاه به سران ایل بختیاری، به همراه شاپور بختیار برای ادامه‌ی تحصیلات به لبنان رفت و آنجا در مدرسه‌ی فرانسوی بیروت به تحصیل پرداخت. پس از پایان تحصیلات مقدماتی یك سال دوره‌ی مهندسی دید و سپس برای تحصیل در مدرسه‌ی نظامی (سن‌سیر) به فرانسه رفت. دو سال بعد این مدرسه را با درجه‌ی ستوان دومی ترك كرد و به ایران بازگشت و در هنگ حمله‌ی جمشیدآباد تهران مشغول به كار شد.سپس سرهنگ دوم بختیار برای ادامه‌ی تحصیل به دانشگاه جنگ می‌رود و در 1329 با احراز شاگرد اولی و كسب نشان درجه‌ی اول دانش به سمت رئیس ستاد لشگر گارد شاهنشاهی تحت فرماندهی سرتیپ حسین منوچهری (بهرام آریانا) مشغول كار می‌شود.

یكی از افرادی كه باعث ترقی بختیار در دربار شاه گردید،ثریا بختیاری همسر شاه بود .نظر شما چیست؟

وقتی ثریا اسفندیاری بختیاری با شاه ازدواج كرد و ملكه‌ی ایران شد، سران ایل بختیاری به دربار راه‌یافتند و به تنی چند از آنان مقاماتی در دربار داده شد و عنوان گردید كه شاه قصد دارد جبران اعمال ناپسند رضاشاه نسبت به بختیاری‌ها و كشتن كسانی همچون سردار اسعد بختیاری، خانبابا اسعد بختیاری و امثالهم را بكند. از این زمان بود كه پای سرهنگ دوم و سپس سرهنگ بختیار به دربار باز شد و مورد توجه شاه قرار گرفت. بختیار نسبت خانوادگی (پسرعموـ دخترعمویی) با ثریا همسر شاه داشت و آن زمان بختیاری‌ها به دلیل اینكه ملكه و همسر شاه از خانواده و ایل آنان بود كیا و بیایی پیدا كرده بودند.

بدین‌سان انجام موفقیت‌آمیز مأموریت نظامی و خویشاوندی وی با ثریا اسفندیاری او را به فرماندهی یكی از تیپ‌های تهران رساند.

نقش بختیار در كودتای 28 مرداد32 چه بود؟

در جریان كودتای 28 مرداد 1332 ش تیپ زرهی كرمانشاه به فرماندهی بختیار عازم تهران می‌شود. عده‌ای معتقدند این حركت به دنبال تقاضای سرلشكر زاهدی برای كمك به كودتاگران صورت گرفت، برخی معتقدند بختیار افسر فرصت‌طلبی بود او به سمت تهران حركت كرد و در صورت پیروزی هر گروهی، او به آنها می‌پیوست. برای او پیروزی مصدق یا زاهدی مطرح نبود؛ به همین خاطر، آن‌قدر با تأنی طی طریق كرد كه در آستانه‌ی ورود به تهران، تكلیف یكسره شده و شاهین اقبال روی دوش زاهدی نشسته بود!

بختیار پس از ورود به تهران، قوای تحت امر خود را در نقاط مختلف و حساس این شهر مستقر كرد و خود را به سرلشگر فضل‌الله زاهدی معرفی كرد. بنابراین پس از بازگشت شاه از ایتالیا تیمور بختیار به درجه‌ی سرتیپی ارتقاء مقام یافت و پس از مدت كوتاهی به جای سرتیپ دادستان به سمت فرماندار نظامی تهران و حومه و راه‌آهن سراسری منصوب شد.بدین‌سان وظیفه‌ی حفظ نظم و امنیت داخلی با تكیه بر ارتش و انگیزه‌های امنیتی بر عهده‌ی فرمانداری نظامی گذاشته شد و تیمور بختیار فرماندار نظامی تهران شد و وظیفه‌ی اجرای حكومت نظامی و سركوب مخالفان را بر عهده گرفت. بختیار در مقام فرمانداری نظامی تهران، ظلم و جنایات زیادی مرتكب شد و اكثر افراد و گروه‌هایی را كه به نوعی مخالف رژیم شناخته می‌شدند، سركوب كرد و فعالیت آنها را به طور موقت متوقف نمود. وی نقش مهمی در قلع و قمع گروه‌هایی چون فدائیان اسلام و حزب توده داشت.

 درباره ی چگونگی شكل گیری ساواك وانتخاب تیمور بختیار به عنوان اولین رئیس ساواك توضیح دهید؟

از مهم‌ترین اقدامات رژیم در سال‌های پس از كودتا، تأسیس و راه‌اندازی «سازمان اطلاعات و امنیت كشور» بود كه بعدها به «ساواك» (برگرفته از حروف نخستین كلمات این نهاد جدید) معروف شد. قانون تأسیس ساواك در اواخر سال 1335 در مجلس سنا و سپس مجلس شورای ملی به تصویب رسید و این سازمان رسماً از اوایل سال 1336، فعالیت خود را به ریاست سپهبد بختیار آغاز كرد. پس از كودتای 28 مرداد 1332 ش تلاش شاه در جهت تثبیت اوضاع داخلی با استراتژی نظامی دولت وقت ایالات متحده (آیزنهاور) در مورد كشورهای جهان سوم هماهنگی داشت. در اواسط دهه‌ی سی دولت آمریكا اقدام به آموزش و تجهیز نیروهای شبه‌نظامی، پلیس و اطلاعاتی كشورهای جهان سوم كرد.در ایران صرف‌نظر از حمایت مالی و تسلیحاتی ایالات متحده از ارتش ایران، آموزش و تربیت بخش‌های ضد اطلاعات درون ارتش نیز جزء برنامه‌ها شد. فرمانده یگان تازه‌تأسیس ضد اطلاعات در ارتش به عهده‌ی تیمسار بختیار بود و یك هیئت نظامی پنج نفره از جانب سیا برای تربیت این گروه به ایران آمدند. گسترش و تثبیت این یگان منجر به تأسیس «سازمان اطلاعات و امنیت كشور یا ساواك» گردید. گروه مشاوران آمریكایی تا زمان بازنشستگی بختیار در ایران فعالیت می‌كردند و تقریباً همه‌ی كاركنان نسل اول ساواك در امور جاسوسی، بازجویی، تحلیل اطلاعاتی و تهیه‌ی گزارش و تكنیك‌های سازمانی و عملیاتی آموزش دیدند. در مورد علت انتخاب بختیار به ریاست ساواك، اقوال مختلفی است. كسانی چون حسین فردوست معتقدند كه تیمور به پیشنهاد آمریكاییان برای ریاست ساواك برگزیده شد ولی در اصل محمدرضا او را رئیس ساواك كرد تا از فرماندهی واحدهای نظامی به دور باشد (چون از احتمال كودتای نظامی از جانب وی می‌هراسید) اما نظر دیگر آن است كه نمایش وفاداری به شاه و انجام عملیات متهورانه در دوران كودتا عامل مهم در انتخاب وی به ریاست ساواك بود.

جناب آقای عربانی فعالیت های بختیار در ساواك چه بود؟

تیمور بختیار از سال 1341- 1336 ش در كابینه‌های منوچهر اقبال، جعفر شریف امامی معاون نخست‌وزیر و رئیس ساواك بود. وی كارمندان ساواك را، كه از ابتدا با كمك آمریكا و اسرائیل تأسیس شده بود، از افراد دفتر فرمانداری نظامی تهران و اداره‌ی اطلاعات ركن 2 ارتش انتخاب كرد تا بتواند بخش‌های پراكنده در شهربانی، وزارت كشور، ضد اطلاعات ارتش و فرمانداری نظامی را حول محور ساواك گرد آورد.با تأسیس ساواك تیمور بختیار رفته رفته به مرد شماره‌ی دو ایران تبدیل شد. وی كه مردی قوی، خشن و شخصیتی مناسب برای سیاست پلیسی بود ارتباط خود را با دربار عمیق نمود و رفته رفته سعی در به‌دست آوردن قدرت از دست رفته‌ی ایل بختیاری كرد. در واقع ذهن او بر دو هدف سیاسی متمركز بود اول سعی باطنی برای از میان برداشتن هرگونه فعالیت سوسیالیستی در ایران، دوم برقراری پایه‌های قدرت برای رسیدن به تارك هرم قدرت سیاسی در كشور.

ویژگی دیگر فعالیت بختیار با توجه به شخصیت و جایگاه وی در ساختار سیاسی حاكم، تلاش برای كسب منصب نخست‌وزیری بود؛ به طوری كه بختیار از طریق ارتباطات گسترده با شخصیت‌های داخلی و خارجی سعی نمود موقعیت سیاسی خود را ارتقا بخشیده و زمینه‌های كسب مدارج بالاتر را فراهم نماید. مطبوعات در زمینه‌ی پیدایش چنین تصوری در اذهان مردم نقش برجسته‌ای داشتند.

علل عزل بختیار از ساواك چه بود؟

یكی از علل مهم عزل تیمور بختیار را می توان قدرت گیری بی حد وحصر وی به شمار آوردچون ایشان با توجه به موفقیت هایی كه در زمان ریاستش بر ساواك بدست آورده بودهمچون كشف شاخه نظامیان حزب توده و... به عنوان مرد قدرتمند شماره 2 ایران می توانست برای محمد رضا پهلوی به حساب آید.از بختیار در كشورهای غربی به عنوان یك شخصیت نخبه اطلاعاتی وامنیتی یاد می شدو این برای شاه خطرناك بود.البته دلایل دیگری نیز نقل شده كه در كتاب پدر ساواك بدانها پرداخته شده است.

 پس ازاینكه بختیاراز ریاست ساواك عزل كردید وی به عراق می رود ودر آنجا دست به فعالیتهای ضد رژیم پهلوی می زند.نظر شما در این مورد چیست؟

اولین قدمی كه بختیار جهت براندازی رژیم شاه انجام می‌داد، تلاش در جهت جذب و متمركز كردن نخبگان ناراضی در خارج از هسته‌ی مركزی سازمان الیگارشی حاكمه‌ی تهران بود. این تلاش مداوم و بی‌وقفه‌ی وی بعضاً توأم با شكست و گاهی هم با موفقیت روبه‌رو می‌شده است.از دیگر اقداماتی كه بختیار در جهت متمركز كردن و جهت دادن ناراضیان انجام داد، تحریك و حمایت از اكراد ایران علیه حكومت تهران بود.هم چنین بختیار با توجه به هدفی كه داشت، «براندازی از هر راه ممكن» سعی در ایجاد بلوا و آشوب و ازدیاد شكاف‌های قومی- محلی در میان اقوام ایرانی و حكومت مركزی، برای رسیدن به امیال و اهداف خود كرد. وی سعی در زنده‌كردن روح قوم‌پرستی افراد و شخصیت‌های قومی داشت كه سال‌ها وجود این روح در میان آنان، از بین رفته تلقی می‌شداز دیگر اقداماتی كه بختیار در جهت براندازی رژیم شاه ایران تدارك دیده بود، اجرای عملیات نظامی در داخل ایران بوده است. هر چند كه در نهایت این اقدام بختیار مانند بسیاری از اقدامات دیگرش عقیم ماند و عملی نگردید، ولی بختیار در یاری گرفتن از این راه جهت از بین بردن شاه به شدت مصمم بود. وی درصدد برآمده بود كه با استفاده از نظامیان و ارتشیان ناراضی در درون نظام كه توسط اقوام ناراضی حمایت و كمك می‌شدند، و با پشتیبانی عراق، شاه را از بین برده و حكومت مطلوب خود را رسمیت دهد.

در فصل پایانی كتاب، حضرتعالی به ترورتیمور بختیار پرداخته اید . در ارتباط با ترور بختیار توضیح دهید.

با اقدامات و تبلیغاتی كه بختیار در جهت براندازی حكومت شاه انجام داده بود، بهانه‌ی خوبی به دست مقامات امنیتی رژیم داد تا نقشه‌ی ترور او را طراحی نمایند. عزیمت بختیار به عراق و ایجاد پایگاه عملیات ضد رژیم در جوار مرز ایران در كشوری كه مورد حمایت بلوك شرق قرار داشت و از روابط سیاسی بسیار شكننده با دولت ایران برخوردار بود، زنگ خطر جدی برای دولت ایران محسوب می‌شد. خصوصاً با گسترش حوزه‌ی فعالیت و عملكرد بختیار و جذب نیروهای ناراضی چه آنهایی كه در عراق با سایر كشورها زندگی می‌كردند، چه ناراضیان داخل ایران و تهیه‌ی تسلیحات نظامی و تربیت و آموزش افراد مختلف به منظور ایجاد خرابكاری و عملیات نظامی در ایران، اقدام به ترور شخصیت‌های سیاسی، ایراد سخنرانی و پخش اعلامیه‌ها و شبنامه‌ها به نفع بختیار همگی موجب نگرانی رژیم ایران و دستگاه امنیتی آن بود.البته در مسئله‌ی ترور بختیار اقوال مختلفی وجود دارد؛ برخی معتقدند عاملان قتل بختیار، سه دانشجوی ایرانی بودند كه یك هواپیمائ ایرانی را به مقصد بغداد می‌یابند. گفته می‌شود این سه تن در واقع مأموران ساواك بودند كه با هدایت ساواك مدتی در بغداد بودند و موفق شدند خود را از نزدیكان بختیار نشان دهند و سرانجام در یك فرصت مناسب اقدام به ترور وی نمایند.

سرهنگ پژمان در خصوص قتل تیمور بختیار معتقد است عامل قتل، سازمان كا. گ. ب شوروی بود كه به طور اشتباهی به جای كشتن شهریاری، رئیس شبكه‌ی مخفی حزب توده، تیمور را هدف قرار دادند و شهریاری جان سالم به‌در بردامّا اسناد موجود حاكی از آن است كه ترور بختیار بر اساس طرح ساواك و توسط یكی از مأموران نفوذی ساواك صورت پذیرفت. اگلن ماطاوسیان با نام مستعار «فرهنگ» یكی از افراد تیپ نیروهای مخصوص به جهت مهارت در تیراندازی برای این امر انتخاب شد. وی توسط ساواك به مجموعه‌ی بختیار نفوذ داده شد و در فرصت مناسب ضربه را وارد نمود، پس از ترور وی دستگیر، شكنجه و نهایتاً توسط رژیم عراق اعدام شد.

  برگرفته از سایت :مرکز اسناد انقلاب اسلامی

http://www.irdc.ir/fa/content/17022/default.aspx